Instrument muzyczny z grupy aerofonów stroikowych. Dudy są bardzo zróżnicowanie, tak pod względem budowy, jak i możliwości muzycznych, co przejawia się w licznych ich rodzajach historycznych i geograficznych (regionalnych). Zróżnicowanie to często osiąga wymiar wariantowości, występuje bowiem również w obrębie samych rodzajów, wykazujących znaczną nieraz zmienność w zależności od regionu, wytwórcy, a nawet poszczególnych egzemplarzy instrumentu. Oprócz ludowych rodzajów dud, odznaczających się szczególnie dużą wariantowością, istnieją także dudy profesjonalne, udoskonalone i wzbogacone pod względem konstrukcyjnym, materiałowym i wykonawczym, mające większe możliwości muzyczne.
Dudy składają się z co najmniej jednej piszczałki, z umieszczonym w jej wlotowym odcinku stroikiem, połączonej ze zbiornikiem powietrza (w postaci worka). Najczęściej jednak liczba piszczałek jest większa i dzielą się na melodyczne i burdonowe. Od parametrów konstrukcyjnych piszczałek i stroików zależy strój, skala i inne możliwości dźwiękowe czy wykonawcze instrumentu. Piszczałki połączone są ze zbiornikiem powietrza za pośrednictwem części łączących, które usztywniają konstrukcję instrumentu, zapewniają bardziej stabilne przymocowanie piszczałki, ułatwiają jej wyjmowanie (w celu korekty stroju czy wymiany stroika), stanowią też ochronę stroika. Poprzez część łączącą przymocowany jest także służący do nadymania worka ustnik lub mieszek.
Grający na dudach wdmuchuje powietrze do zbiornika ustami lub wtłacza mechanicznie (mieszkiem), a następnie spręża je uciskając worek ręką, skutkiem czego powietrze wydostaje się przez piszczałkę (piszczałki) wprawiając w drganie stroik, co z kolei, wskutek przerywania strumienia powietrza, pobudza do drgania słup powietrza w kanale piszczałki i powoduje powstanie dźwięku. Zmianę wysokości dźwięku uzyskuje się przez zakrywanie (odkrywanie) pacami otworów w piszczałce melodycznej (co skutkuje zmianą długości słupa powietrza drgającego w kanale piszczałki). Charakterystyczną cechą dud jest ciągłe brzmienie o tej samej dynamice.
Dudy wywodzą się prawdopodobnie z zachodniej Azji, Indii lub Sumeru (co nie jest dostatecznie wyjaśnione), skąd mieli je przejąć Grecy i Rzymianie. Mogły jednak powstać niezależnie na różnych obszarach. Najstarsze, nie budzące zastrzeżeń wzmianki o tym instrumencie pochodzą z I wieku naszej ery i wiążą się z postacią rzymskiego cesarza Nerona. Różne rodzaje dud występowały, a częściowo nadal są używane w Europie Azji i Afryce. W Polsce najstarsze wyobrażenie tego instrumentu zawiera romańsko-gotycka polichromia z kościoła pod wezwaniem św. Jakuba w Mieronicach, z około 1360 roku, przedstawiająca św. Małgorzatę grającą na dudach. W europejskiej i polskiej praktyce dudziarskiej wyodrębniły się nurty: dworski, wojskowy, kościelny, miejski i wiejski.
W Polsce, szeroko niegdyś rozpowszechniona praktyka dudziarska, do naszych czasów przetrwała (w różnym stopniu aktywności) głównie w Wielkopolsce, regionach beskidzkich i na Podhalu (częściowo odnawiana). Współcześnie występuje w naszym kraju 15 rodzajów i odmian instrumentów dudowych (łącznie z odmianami zmodyfikowanymi). Wszystkie mają wyłącznie cylindryczny przekrój kanału i pojedyncze stroiki, co typowe dla dud z centralnej i wschodniej Europy. W większości polskich instrumentów zbiornik powietrza jest nadymany mieszkiem, ustami nadymane są dudy z Podhala, regionów beskidzkich (za wyjątkiem Beskidu Śląskiego) i wielkopolskie siesieńki.
Wspomniane wyżej siesieńki są jednogłosowe, mają tylko piszczałkę melodyczną. Większość zachowanych w Polsce dud to instrumenty dwugłosowe, o jednej piszczałce melodycznej i jednej, oddzielnej, dłuższej piszczałce burdonowej. Wszystkie mają przy wylocie obu piszczałek (melodycznej i burdonowej) łukowo wygięte roztrąby.
Jedynym występującym do dzisiaj w Polsce rodzajem dud o więcej niż dwóch piszczałkach, nie mającym w kraju analogii pod względem liczby i sposobu rozmieszczenia piszczałek, są czterogłosowe dudy podhalańskie. Składają się z piszczałki melodycznej i trzech burdonowych, przy czym melodyczna i dwie burdonowe są zespołem trzech krótkich piszczałek w postaci równoległych kanałów w monolicie (zwykle wydrążonych w podłużnym kawałku drewna, wyjątkowo wykonane oddzielnie i sklejone). Trzecia piszczałka burdonowa, długa, jest oddzielna.
W praktyce ludowej dudy były instrumentem pasterskim, towarzyszyły wiejskiej obrzędowości rodzinnej i dorocznej, grali na nich muzycy wędrowni, niedźwiednicy. Na instrumencie tym grano solowo lub w wiejskich kapelach. Dudy i skrzypce to podstawowa kapela ludowa wciąż jeszcze spotykana w naszym kraju – w Wielkopolsce i w regionach beskidzkich. W zachodniej Wielkopolsce (i na pograniczu wielkopolsko-lubuskim) największemu z polskich rodzajów dud – kozłowi weselnemu (zwanemu też białym) towarzyszą nie tylko skrzypce, ale też klarnet w stroju Es.
W polskiej kulturze ludowej repertuar dud ma w przeważającej mierze charakter taneczny. Melodie taneczne są głównie instrumentalnymi wariantami pieśni (mniej lub bardziej wzbogaconymi figuracyjnie, ornamentalnie). Wybór melodii ograniczają dźwiękowe możliwości instrumentu determinujące starsze warstwy repertuaru, o węższym ambitus. Dawne melodie grane są zwłaszcza podczas sytuacji obrzędowych: wesel, żniw, a także w okresie Bożego Narodzenia.
Współcześnie, w ramach ożywiania dawnych tradycji, folkloryzmu obserwuje się w Polsce pewne zainteresowanie dudami, włączanie ich do zespołów muzyki dawnej czy folkowych (nierzadko jednak niepolskich rodzajów tego instrumentu). Historyczne rodzaje polskich dud są trudne do odtworzenia z powodu braku dostatecznej dokumentacji źródłowej. Na wytwarzanych jeszcze przez ludowych wytwórców dudach grają głównie muzycy ludowi w regionalnych kapelach lub też większych folklorystycznych zespołach pieśni i tańca. Organizowane są festiwale i konkursy gry na dudach (kapel dudziarskich), warsztaty wytwarzania tego instrumentu. Działalność edukacyjną i popularyzatorską służącą zachowaniu, a nawet rozwojowi sztuki dudziarskiej prowadzi Stowarzyszenie Muzyków Ludowych w Zbąszyniu, Muzeum Instrumentów Muzycznych w Poznaniu i Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu. Powstają poświęcone dudom strony internetowe. Niekiedy naukę gry na dudach prowadzą szkoły muzyczne, częściej ośrodki kultury różnego szczebla (wojewódzkie, powiatowe, gminne).
Dudy składają się z co najmniej jednej piszczałki, z umieszczonym w jej wlotowym odcinku stroikiem, połączonej ze zbiornikiem powietrza (w postaci worka). Najczęściej jednak liczba piszczałek jest większa i dzielą się na melodyczne i burdonowe. Od parametrów konstrukcyjnych piszczałek i stroików zależy strój, skala i inne możliwości dźwiękowe czy wykonawcze instrumentu. Piszczałki połączone są ze zbiornikiem powietrza za pośrednictwem części łączących, które usztywniają konstrukcję instrumentu, zapewniają bardziej stabilne przymocowanie piszczałki, ułatwiają jej wyjmowanie (w celu korekty stroju czy wymiany stroika), stanowią też ochronę stroika. Poprzez część łączącą przymocowany jest także służący do nadymania worka ustnik lub mieszek.
Grający na dudach wdmuchuje powietrze do zbiornika ustami lub wtłacza mechanicznie (mieszkiem), a następnie spręża je uciskając worek ręką, skutkiem czego powietrze wydostaje się przez piszczałkę (piszczałki) wprawiając w drganie stroik, co z kolei, wskutek przerywania strumienia powietrza, pobudza do drgania słup powietrza w kanale piszczałki i powoduje powstanie dźwięku. Zmianę wysokości dźwięku uzyskuje się przez zakrywanie (odkrywanie) pacami otworów w piszczałce melodycznej (co skutkuje zmianą długości słupa powietrza drgającego w kanale piszczałki). Charakterystyczną cechą dud jest ciągłe brzmienie o tej samej dynamice.
Dudy wywodzą się prawdopodobnie z zachodniej Azji, Indii lub Sumeru (co nie jest dostatecznie wyjaśnione), skąd mieli je przejąć Grecy i Rzymianie. Mogły jednak powstać niezależnie na różnych obszarach. Najstarsze, nie budzące zastrzeżeń wzmianki o tym instrumencie pochodzą z I wieku naszej ery i wiążą się z postacią rzymskiego cesarza Nerona. Różne rodzaje dud występowały, a częściowo nadal są używane w Europie Azji i Afryce. W Polsce najstarsze wyobrażenie tego instrumentu zawiera romańsko-gotycka polichromia z kościoła pod wezwaniem św. Jakuba w Mieronicach, z około 1360 roku, przedstawiająca św. Małgorzatę grającą na dudach. W europejskiej i polskiej praktyce dudziarskiej wyodrębniły się nurty: dworski, wojskowy, kościelny, miejski i wiejski.
W Polsce, szeroko niegdyś rozpowszechniona praktyka dudziarska, do naszych czasów przetrwała (w różnym stopniu aktywności) głównie w Wielkopolsce, regionach beskidzkich i na Podhalu (częściowo odnawiana). Współcześnie występuje w naszym kraju 15 rodzajów i odmian instrumentów dudowych (łącznie z odmianami zmodyfikowanymi). Wszystkie mają wyłącznie cylindryczny przekrój kanału i pojedyncze stroiki, co typowe dla dud z centralnej i wschodniej Europy. W większości polskich instrumentów zbiornik powietrza jest nadymany mieszkiem, ustami nadymane są dudy z Podhala, regionów beskidzkich (za wyjątkiem Beskidu Śląskiego) i wielkopolskie siesieńki.
Wspomniane wyżej siesieńki są jednogłosowe, mają tylko piszczałkę melodyczną. Większość zachowanych w Polsce dud to instrumenty dwugłosowe, o jednej piszczałce melodycznej i jednej, oddzielnej, dłuższej piszczałce burdonowej. Wszystkie mają przy wylocie obu piszczałek (melodycznej i burdonowej) łukowo wygięte roztrąby.
Jedynym występującym do dzisiaj w Polsce rodzajem dud o więcej niż dwóch piszczałkach, nie mającym w kraju analogii pod względem liczby i sposobu rozmieszczenia piszczałek, są czterogłosowe dudy podhalańskie. Składają się z piszczałki melodycznej i trzech burdonowych, przy czym melodyczna i dwie burdonowe są zespołem trzech krótkich piszczałek w postaci równoległych kanałów w monolicie (zwykle wydrążonych w podłużnym kawałku drewna, wyjątkowo wykonane oddzielnie i sklejone). Trzecia piszczałka burdonowa, długa, jest oddzielna.
W praktyce ludowej dudy były instrumentem pasterskim, towarzyszyły wiejskiej obrzędowości rodzinnej i dorocznej, grali na nich muzycy wędrowni, niedźwiednicy. Na instrumencie tym grano solowo lub w wiejskich kapelach. Dudy i skrzypce to podstawowa kapela ludowa wciąż jeszcze spotykana w naszym kraju – w Wielkopolsce i w regionach beskidzkich. W zachodniej Wielkopolsce (i na pograniczu wielkopolsko-lubuskim) największemu z polskich rodzajów dud – kozłowi weselnemu (zwanemu też białym) towarzyszą nie tylko skrzypce, ale też klarnet w stroju Es.
W polskiej kulturze ludowej repertuar dud ma w przeważającej mierze charakter taneczny. Melodie taneczne są głównie instrumentalnymi wariantami pieśni (mniej lub bardziej wzbogaconymi figuracyjnie, ornamentalnie). Wybór melodii ograniczają dźwiękowe możliwości instrumentu determinujące starsze warstwy repertuaru, o węższym ambitus. Dawne melodie grane są zwłaszcza podczas sytuacji obrzędowych: wesel, żniw, a także w okresie Bożego Narodzenia.
Współcześnie, w ramach ożywiania dawnych tradycji, folkloryzmu obserwuje się w Polsce pewne zainteresowanie dudami, włączanie ich do zespołów muzyki dawnej czy folkowych (nierzadko jednak niepolskich rodzajów tego instrumentu). Historyczne rodzaje polskich dud są trudne do odtworzenia z powodu braku dostatecznej dokumentacji źródłowej. Na wytwarzanych jeszcze przez ludowych wytwórców dudach grają głównie muzycy ludowi w regionalnych kapelach lub też większych folklorystycznych zespołach pieśni i tańca. Organizowane są festiwale i konkursy gry na dudach (kapel dudziarskich), warsztaty wytwarzania tego instrumentu. Działalność edukacyjną i popularyzatorską służącą zachowaniu, a nawet rozwojowi sztuki dudziarskiej prowadzi Stowarzyszenie Muzyków Ludowych w Zbąszyniu, Muzeum Instrumentów Muzycznych w Poznaniu i Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu. Powstają poświęcone dudom strony internetowe. Niekiedy naukę gry na dudach prowadzą szkoły muzyczne, częściej ośrodki kultury różnego szczebla (wojewódzkie, powiatowe, gminne).
LESZEK ZEGZDA